Tỉnh Vĩnh Long nằm ở vùng ĐBSCL, nổi bật với sự phong phú của nền văn hóa Khmer, đặc biệt là các chùa Khmer với hệ thống biểu tượng kiến trúc độc đáo. Những biểu tượng này không chỉ phản ánh tín ngưỡng và phong tục tập quán của người Khmer, còn là di sản văn hóa quý báu của tỉnh Vĩnh Long. Việc bảo tồn và phát huy giá trị biểu tượng kiến trúc chùa Khmer là nhiệm vụ quan trọng, nhằm gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc và tạo ra giá trị du lịch bền vững cho địa phương.
Biểu tượng kiến trúc đặc sắc
Theo thống kê, hiện toàn tỉnh có 13 chùa Nam tông Khmer, được phân bố ở 4 huyện, thị xã gồm: Vũng Liêm, Tam Bình, Trà Ôn và TX Bình Minh. Trong 13 chùa Khmer, có 6 chùa đã được UBND tỉnh Vĩnh Long xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh; đó là chùa Kỳ Son, chùa Ba Phố (huyện Tam Bình); chùa Tòa Sen (TX Bình Minh); chùa Mới, chùa Cũ và chùa Gò Xoài (huyện Trà Ôn).
Điểm đặc biệt trong nghệ thuật xây dựng chùa của đồng bào Khmer ở Vĩnh Long, đó là hầu hết các ngôi chùa được xây trên một khu đất rộng, cao ráo, có nhiều cây cổ thụ tỏa bóng mát quanh năm.
Chánh điện được đặt ở vị trí trung tâm chùa, có hành lang bao quanh và luôn quay mặt về hướng Đông. Chóp nóc ngôi chùa đa phần có hình tam giác nhọn cao vút, hai bên nóc mái có các góc đao hình đuôi rồng uốn lượn uyển chuyển vô cùng độc đáo.
Cùng với chánh điện, chùa Khmer còn có nhiều công trình khác như: cổng chùa, tường rào, sala, tháp cốt… Hầu hết các công trình kiến trúc chùa Khmer đều được phủ lên lớp sơn màu vàng rực rỡ và lộng lẫy.
Điểm nổi bật dễ nhận thấy khi đến tham quan chùa đồng bào Khmer ở Vĩnh Long đó là hệ thống biểu tượng, hoa văn tinh xảo được nghệ nhân Khmer điêu khắc, tạo tác, đắp nổi trên nhiều hạng mục của chùa.
Hệ thống biểu tượng này có thể được phân thành 5 nhóm chính gồm: nhóm biểu tượng liên quan đến thực vật (lá bồ đề, hoa sen và nhiều hình tượng dây, lá cách điệu xung quanh thân cột, vách, diềm mái chánh điện, sala và ở các ngôi tháp trong khuôn viên chùa); nhóm biểu tượng liên quan đến động vật (hình tượng kỳ lân, rắn thần Naga, hình tượng rồng ở cổng chùa và hình tượng sư tử); nhóm biểu tượng liên quan đến linh vật gồm có hình tượng chim thần Krut, Hổ phù (người Khmer gọi là Reahu), hình tượng chằn (hay còn gọi là Yeak); nhóm biểu tượng liên quan đến nhiên thần bao gồm: thần Bốn Mặt, nữ thần Kây No (còn gọi là Apsara) và nữ thần Lakshmi; nhóm biểu tượng đề cập đến đức Phật Thích Ca gồm có hình tượng đức Phật Thích Ca thờ trong chánh điện, được xem là linh hồn của ngôi chùa.
Bên cạnh đó, nội thất chánh điện còn được vẽ nhiều bức họa đề cập đến cuộc đời, thân thế, sự nghiệp và quá trình hoằng dương Phật pháp của đức Phật Thích Ca.
Ông Sơn Ry Ta- nguyên Trưởng Ban Dân tộc tỉnh Vĩnh Long, ngụ ấp Phù Ly 1, xã Đông Bình, TX Bình Minh, cho biết: Khi xây dựng chùa Khmer, nghệ nhân Khmer đều tạo tác, đắp nổi lên các công trình kiến trúc nhiều hình tượng khác nhau.
Mỗi biểu tượng có ý nghĩa nhân văn sâu sắc, hình tượng kỳ lân, sư tử làm thần hộ pháp, bảo vệ cho đức Phật và nơi tín ngưỡng của đồng bào dân tộc.
Biểu tượng chim thần Krut và rắn thần Naga nói lên truyền thuyết về mối thâm thù giữa hai linh vật này trong quá khứ, đến khi gặp được đức Phật thì Phật hóa giải mối thù này. Thế là chim thần Krut và rắn thần Naga trở thành thần hộ pháp cho đức Phật trong quá trình truyền đạo.
Đối với hình tượng thần Bốn Mặt có ý nghĩa về sự từ, bi, hỷ, xả của con người. Thể hiện sự bao dung, độ lượng của cha mẹ đối với con cái và sự hiếu thảo của con cái đối với cha mẹ.
Biểu tượng nữ thần Apsara chính là nữ thần Kây No thể hiện cho sắc đẹp vĩnh hằng, với mong muốn nữ thần sẽ đem lại cuộc sống ấm no hòa bình cho đồng bào Khmer.
Hoa sen đại diện cho lớp người khốn khổ luôn vượt qua những khó khăn thách thức, vươn lên trong cuộc sống và hoa sen còn thể hiện sự trong sạch, gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.
Hình tượng Phật Thích Ca đại diện cho tôn giáo chính của đồng bào Khmer. Cho nên nhà và ngôi chùa người Khmer, gian chính đều có thờ Phật Thích Ca, để cầu mong đức Phật hỗ trợ giúp đỡ hướng con người làm lành tránh dữ, có cuộc sống an bình, để kiếp sau hưởng được phước đức.
Phát huy giá trị biểu tượng với phát triển du lịch
Từ góc nhìn nghệ thuật, chùa của người Khmer là công trình kiến trúc độc đáo, đặc sắc và luôn có sự khác biệt với nhiều công trình kiến trúc của người Việt Nam hay người Hoa ở cùng địa phương.
Những bức chạm, khắc hình rồng, tượng thần trên mái và trong chánh điện; những bích họa trên tường, trần của các công trình kiến trúc diễn tả cuộc đời tu hành của đức Phật… đã thể hiện giá trị truyền thống về kiến trúc nghệ thuật đỉnh cao của các nghệ nhân Khmer và được các nghệ nhân kế thừa, cùng nhau bảo tồn, xem đó như là chuẩn mực nhất định trong văn hóa tộc người.
Trong năm, đồng bào Khmer tổ chức nhiều lễ hội, các lễ hội diễn ra sôi động và thu hút đông người dân trong khu vực đến tham gia. Thông qua những lễ hội này, đồng bào phật tử Khmer thường xuyên được tiếp cận, tuyên truyền về ý nghĩa, giá trị văn hóa truyền thống của các biểu tượng mang lại.
Đây là điều kiện tốt để duy trì và phát huy những giá trị di sản văn hóa của dân tộc trong đời sống tinh thần của đồng bào Khmer.
Đối với người Khmer, biểu tượng các vị thần, động vật, linh vật, thực vật và các hình tượng về đức Phật Thích Ca được trang trí trong các công trình chùa Phật giáo Nam tông Khmer không chỉ mang giá trị về nghệ thuật kiến trúc mà còn thể hiện được giá trị về tinh thần, đó là giá trị về ngôn ngữ nghệ thuật, giá trị về niềm tin tín ngưỡng thông qua ý nghĩa của các biểu tượng.
Chính vì những giá trị đặc biệt đó, mà các biểu tượng luôn chiếm vị trí quan trọng trong đời sống của người Khmer, dần trở thành biểu tượng về văn hóa, nghệ thuật trong đời sống của đồng bào Khmer.
Để giá trị các biểu tượng kiến trúc chùa Phật giáo của đồng bào Khmer Vĩnh Long tiếp tục được lưu giữ, bảo tồn và phát huy giá trị, nhất là kết hợp với phát triển du lịch; đồng bào Khmer Vĩnh Long luôn chung tay gìn giữ và lưu truyền những tinh hoa văn hóa của tộc người mình bằng nhiều hình thức như tuyên truyền, giáo dục, kể lại những huyền thoại, truyền thuyết đối với các hình tượng cho con cháu hiểu về ý nghĩa của các biểu tượng, từ đó con cháu sẽ có trách nhiệm giữ gìn và phát huy giá trị, để các hình tượng luôn tồn tại về sau, như là bản sắc truyền thống của cộng đồng.
Các cơ sở kinh doanh du lịch trong và ngoài tỉnh cần quan tâm, xây dựng chương trình du lịch văn hóa, phát triển các tour du lịch gắn với tham quan chùa Phật giáo của đồng bào Khmer và giới thiệu về các biểu tượng kiến trúc đặc sắc của chùa đến với du khách.
Đơn vị quản lý nhà nước về du lịch nghiên cứu sử dụng các kênh truyền thông, phối hợp với cơ quan báo chí để tăng cường công tác thông tin tuyên truyền, giới thiệu, quảng bá các giá trị văn hóa của chùa Khmer.
Định kỳ tổ chức các sự kiện văn hóa và lễ hội tại các chùa Khmer thu hút du khách đến tham quan, trải nghiệm, qua đó tạo cơ hội để cộng đồng địa phương và khách du lịch giao lưu, học hỏi, tìm hiểu sâu hơn về văn hóa Khmer.
Song song đó, chúng ta cần quan tâm tổ chức hoặc phối hợp mở các lớp tập huấn về điêu khắc biểu tượng kiến trúc chùa của đồng bào Khmer để các nghệ nhân, đặc biệt là nghệ nhân Khmer có điều kiện truyền dạy và bảo tồn các kỹ thuật điêu khắc và trang trí biểu tượng kiến trúc truyền thống cho thế hệ sau.
Hỗ trợ phát triển nghề thủ công truyền thống trong đồng bào Khmer, trong đó hướng đến việc phát triển nghề điêu khắc, tạo tác biểu tượng kiến trúc chùa Phật giáo Nam tông Khmer…
Bảo tồn và phát huy giá trị biểu tượng kiến trúc Khmer tại Vĩnh Long không chỉ giúp bảo tồn di sản văn hóa quý báu mà còn tạo cơ hội phát triển du lịch bền vững. Sự kết hợp giữa bảo tồn di sản và phát triển du lịch sẽ góp phần làm nổi bật vẻ đẹp và giá trị văn hóa của cộng đồng Khmer, đồng thời tạo ra nguồn thu nhập và cơ hội việc làm cho lao động địa phương.
