Nằm bên bờ sông Cầu, làng Thổ Hà thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm gốm truyền thống. Không chỉ là nơi sản xuất gốm chất lượng cao, Thổ Hà còn là một di sản văn hóa phong phú, lưu giữ nhiều giá trị lịch sử và nghệ thuật của dân tộc.
Lịch sử hình thành và phát triển
Làng gốm Thổ Hà có bề dày lịch sử đáng tự hào, kéo dài hơn 500 năm từ thời Lê sơ (1428-1527). Trải qua nhiều biến cố lịch sử, nghề làm gốm tại Thổ Hà vẫn đang được duy trì và phát triển, trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống và văn hóa của người dân nơi đây. Nghề gốm đã ăn sâu vào tâm hồn của từng thế hệ, từ người già đến trẻ nhỏ, tất cả đều thấm nhuần tình yêu và sự kính trọng dành cho nghề truyền thống này.
Theo lời kể của các bậc cao niên trong làng, nghề gốm Thổ Hà bắt đầu từ những ngày đầu thời Lê sơ, khi các nghệ nhân từ vùng khác đến đây định cư, mang theo những kỹ thuật làm gốm độc đáo. Từ đó, qua từng năm tháng, nghề gốm không chỉ được duy trì mà còn phát triển mạnh mẽ, đóng góp không nhỏ vào đời sống kinh tế và văn hóa của địa phương.
Các sản phẩm gốm Thổ Hà nổi tiếng với chất lượng bền đẹp, độ tinh xảo cao và sự đa dạng về kiểu dáng và mẫu mã. Từ những chiếc chum, vại, bát, đĩa đến các sản phẩm nghệ thuật như tượng, tranh gốm, tất cả đều phản ánh sự tài hoa và tâm huyết của người thợ.
Qua nhiều thế kỷ, nghề gốm Thổ Hà đã chứng kiến nhiều thay đổi, từ phương pháp sản xuất thủ công truyền thống đến việc áp dụng những tiến bộ kỹ thuật hiện đại. Tuy nhiên, cái hồn của nghề vẫn luôn được giữ gìn và phát huy. Người dân Thổ Hà không ngừng học hỏi, cải tiến kỹ thuật để tạo ra những sản phẩm gốm ngày càng hoàn thiện hơn, đáp ứng nhu cầu thị trường trong nước và quốc tế.
Quy trình làm gốm truyền thống
Đất sét là nguyên liệu chính để làm gốm, và việc chọn đất sét chất lượng là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong quy trình sản xuất. Đất sét tốt thường có độ dẻo cao, ít tạp chất và màu sắc đẹp.
Người dân Thổ Hà thường lấy đất từ các vùng núi xa, sau đó vận chuyển về làng và bắt đầu quá trình xử lý đất. Đất sét sau khi được khai thác sẽ trải qua một quy trình làm sạch kỹ lưỡng. Đất được phơi khô tự nhiên dưới ánh nắng mặt trời, sau đó nghiền nhỏ bằng cối đá hoặc máy nghiền.
Quá trình này giúp loại bỏ tạp chất và tạo ra những hạt đất mịn màng. Sau khi nghiền nhỏ, đất được ngâm nước và nhào trộn kỹ lưỡng. Nhào đất là công đoạn quan trọng giúp đất đạt độ dẻo và đồng nhất, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tạo hình sản phẩm sau này.
Quá trình tạo hình sản phẩm gốm tại Thổ Hà là một nghệ thuật, đòi hỏi sự khéo léo và tinh tế của người thợ. Sử dụng bàn xoay truyền thống, người thợ gốm dùng đôi tay điêu luyện để nặn và định hình từng sản phẩm.
Mỗi bước xoay của bàn và mỗi động tác của người thợ đều đòi hỏi sự tập trung cao độ và kỹ năng thành thục. Sản phẩm sau khi được tạo hình thô sẽ tiếp tục được chỉnh sửa chi tiết bằng các công cụ thủ công như dao, lược, bút gỗ. Công đoạn này không chỉ giúp sản phẩm hoàn thiện hơn về hình dáng mà còn tạo ra các hoa văn, họa tiết tinh xảo, thể hiện sự sáng tạo và phong cách riêng của mỗi nghệ nhân. Những sản phẩm gốm mang dấu ấn của từng nghệ nhân, mỗi chiếc bình, lọ, chum hay tượng đều có sự khác biệt và độc đáo riêng.
Sau khi tạo hình xong, sản phẩm gốm được phơi khô tự nhiên trong vài ngày đến vài tuần tùy theo kích thước và độ dày của sản phẩm. Quá trình phơi khô giúp loại bỏ độ ẩm trong đất sét, làm cho sản phẩm trở nên cứng cáp hơn trước khi đưa vào nung. Công đoạn nung gốm là bước quan trọng quyết định chất lượng, màu sắc và độ bền của sản phẩm.
Các lò nung truyền thống ở Thổ Hà thường có cấu trúc đặc biệt, được xây dựng từ gạch chịu lửa, có khả năng giữ nhiệt tốt. Quá trình nung kéo dài từ 2-3 ngày, nhiệt độ lò nung có thể đạt tới 1200 độ C. Người thợ gốm phải theo dõi sát sao nhiệt độ lò, điều chỉnh lửa sao cho phù hợp để sản phẩm không bị nứt vỡ và đạt được màu sắc mong muốn.
Sau khi nung, sản phẩm sẽ được làm nguội từ từ trong lò trước khi lấy ra ngoài. Công đoạn này giúp sản phẩm đạt độ bền và màu sắc đồng nhất. Một số sản phẩm có thể được phủ men hoặc trang trí thêm các họa tiết sau khi nung để tăng thêm vẻ đẹp và giá trị nghệ thuật.
Quy trình làm gốm truyền thống tại Thổ Hà, từ chọn đất, làm đất, tạo hình đến nung gốm, không chỉ là sự kết hợp giữa kỹ thuật và nghệ thuật mà còn là sự kết tinh của tri thức, kinh nghiệm và tâm huyết của bao thế hệ nghệ nhân. Mỗi sản phẩm gốm Thổ Hà đều chứa đựng tâm hồn, tình cảm và sự sáng tạo không ngừng nghỉ của người thợ, là biểu tượng của văn hóa và truyền thống dân tộc.
Sản phẩm gốm Thổ Hà và văn hóa du lịch
Làng gốm Thổ Hà nổi tiếng với những sản phẩm gốm đa dạng về chủng loại, từ những chiếc chum, vại, bình hoa đến các sản phẩm trang trí như tượng, tranh gốm. Mỗi sản phẩm gốm Thổ Hà đều mang nét độc đáo, phản ánh sự tài hoa và tâm huyết của người thợ. Sự tinh xảo trong từng chi tiết và sự bền đẹp của sản phẩm đã tạo nên thương hiệu riêng cho gốm Thổ Hà, thu hút sự quan tâm và yêu thích của nhiều người tiêu dùng.
Làng gốm Thổ Hà không chỉ là nơi sản xuất gốm mà còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn. Du khách đến đây có thể tham quan quy trình làm gốm, trực tiếp trải nghiệm tạo hình sản phẩm và mua sắm những món đồ gốm độc đáo. Không chỉ vậy, Thổ Hà còn là nơi lưu giữ nhiều di tích lịch sử quý giá như đình, chùa, nhà cổ, tạo nên một không gian văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc. Các hoạt động lễ hội truyền thống, như lễ hội đình làng Thổ Hà, cũng là dịp để du khách tìm hiểu thêm về văn hóa và phong tục tập quán của người dân nơi đây.
Tuy nhiên, làng gốm Thổ Hà cũng đang đối mặt với nhiều thách thức. Sự cạnh tranh từ các sản phẩm công nghiệp, thị trường tiêu thụ hạn chế và sự thay đổi trong lối sống hiện đại đã ảnh hưởng không nhỏ đến nghề gốm truyền thống. Bên cạnh đó, việc duy trì và phát triển nghề gốm trong bối cảnh kinh tế thị trường cũng đặt ra nhiều vấn đề nan giải.
Nhằm tìm hiểu thêm về những khó khăn và nỗ lực của người dân Thổ Hà trong việc duy trì và phát triển nghề gốm truyền thống, chúng tôi đã có cuộc trò chuyện với ông Nguyễn Văn Bảo, một nghệ nhân gốm lâu năm tại Thổ Hà.
Ông chia sẻ: “Khó khăn lớn nhất hiện nay là việc cạnh tranh với các sản phẩm công nghiệp. Sản phẩm gốm thủ công tuy có chất lượng và giá trị nghệ thuật cao nhưng khó cạnh tranh về giá cả và số lượng. Thị trường tiêu thụ cũng không ổn định, khiến chúng tôi gặp nhiều khó khăn trong việc duy trì sản xuất. Tuy nhiên, chúng tôi luôn cải tiến kỹ thuật và sáng tạo mẫu mã mới để đáp ứng nhu cầu của khách hàng, đồng thời tham gia các hội chợ và triển lãm để quảng bá sản phẩm. Tôi tin rằng với sự nỗ lực của người dân và sự hỗ trợ từ chính quyền, làng gốm Thổ Hà sẽ tiếp tục phát triển. Nghề gốm là niềm tự hào của chúng tôi và chúng tôi sẽ không ngừng cố gắng để giữ gìn và phát huy nghề truyền thống này”.
Làng gốm Thổ Hà là một minh chứng sống động cho sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa nghệ thuật và cuộc sống. Đến với Thổ Hà, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng những sản phẩm gốm độc đáo mà còn cảm nhận được hồn quê mộc mạc, giản dị nhưng đầy sức sống.
